Қазақстан тарихы бойынша ҰБТ-ға арналған қысқаша мәліметтер (шпора). Даталар, кезеңдер, тұлғалар

Қажет даталар, кезеңдер, тұлғалар, заң-реформалар, тезистер

Мақсат: тез қайталау, шатастыратын даталар мен атауларды нақтылау, қысқа тұжырым +
емтихан сұрағына арналған дайын жоспарлар.

Карта + уақыт шкаласы (есте сақтау қаңқасы)

Көшпелі белдеу: Еділ–Жайық → Сырдария–Түркістан → Жетісу–Іле → Ертіс–Алтай.
Негізгі хронология: Ежелгі дәуір → Ерте Орта ғасыр → Дамыған Орта ғасыр →
Кейінгі Орта ғасыр/Жоңғар кезеңі → Ресей отарлау дәуірі → ХХ ғ. басы → КСРО → Тәуелсіздік.

Ежелгі және қола дәуірі

Палеолит–мезолит–неолит

Палеолит: алғашқы адам, шақпақтас құралдар.
Мезолит (б.з.д. XII–V мыңж.) — микролит, садақ-оқ, балық аулау, үй жағдайындағы жанғыш заттарды қолдану.
Неолит — қыш ыдыс, жаңа тас дәуірі, өндіруші шаруашылыққа көшу (егіншілік бастамалары).

Энеолит

Мыстың кең қолданылуы, еңбек бөлінісі тереңдейді.

Ботай мәдениеті (б.з.д. IV–III мыңж.)

Солтүстік Қазақстан.
Жылқыны алғаш қолға үйрету (зооархеология деректері).
Қоныстар: жартылай жерүй, көп бөлмелі.

Қола дәуірі — Андронов мәдени қауымы (б.з.д. XVIII–VIII ғғ.)

Халық шаруашылығы: көшпелі/жартылай көшпелі мал шаруашылығы, егіншілік элементтері.
Металлургия: қола (мыс + қалайы).
Жерлеу дәстүрі: қоршаулар, қорымдар (Мало-Красноярка, Атасу, т.б.).

Сақтар (б.з.д. VII–III ғғ.)

Этнонимдері: тиграхауда (шошақ бөрікті), парадарая (теңіз арғысы), хаомаварга.
Тұлғалар: Томирис, Шырақ.
Ескерткіштер: Есік қорымы (Алтын адам), Бесшатыр (аң стилі), Шілікті.
Қоғамы: әскери-демократиялық, патша, абыз, жауынгер, қауым.

Үйсіндер (б.з.д. II ғ. – б.з. III ғ.)

Жетісу, орталығы — Қызыл-Аңғар (Чигу).
Құрамында мал шаруашылығы, отырықшы егіншілік ошақтары.

Қаңлылар

Сырдарияның орта ағысы, орталығы — Битян.
Ұлы Жібек жолындағы делдалдық сауда маңызды.

Ғұндар

Мөде тәңірқұт, б.з.д. III–I ғғ.
«Халықтардың ұлы қоныс аударуы» бастамашылары.
Әскери ұйымдасуы күшті, атты әскер үстем.

Ерте және дамыған орта ғасыр (VI–XIII ғғ.)

Түрік қағанаты (552–603) → Батыс Түрік (603–704)

Рулық таңба: бөрі бейнесі; жазуы: Орхон–Енисей рунасы.
Істеми, Бумын, кейін Батыс Түрік құрамында он тайпа (он оқ).

Түргеш қағанаты (704–756)

Сұлу (Сулу) қаған — арабтарға қарсы жорықтар, «қара» және «сары» түргеш тармақтары.

Қарлұқтар (756–940)

Билеушісі жабғу, астаналарының бірі — Қойлық (Қалалық/Қаялық).
Жетісудағы үстемдік, түркі тайпаларының консолидациясы.

Оғыздар

Орталығы — Янгикент (Жаңакент).
Кейінгі селжұқтардың этносаяси негізі.

Қимақ–Қыпшақ бірлестігі

Дешті Қыпшақ кеңістігі, қыпшақтар — аса қуатты әскери күш.
Қыпшақ хандары — «елбөрілі» әулеті туралы аңыз-генеалогиялар.

Қарахан мемлекеті (942–1212)

Сатұқ Боғра хан — исламға кіруді қолдады, Х–XI ғғ. ислам кең таралды.
Қалалар: Тараз, Баласағұн, Қойлық.
Архитектура: Айша бибі, Бабаджа қатын кесенелері (керегетас, көгілдір қыш өрнек).

Қарақытайлар (Қидандар)

XII ғ. Жетісуда үстемдік, жергілікті билеушілерге алым-салық салды.

Мәдени орта

Отырар — Әл-Фараби отаны; Ясы (Түркістан) — Қожа Ахмет Ясауи тариқаты;
Сығанақ, Сауран — аймақтық астаналар, қамал-қалалар, сауда тораптары.

Кейінгі орта ғасыр: Моңғол кезеңі, Ақ Орда, Қазақ хандығы

Моңғол шапқыншылығы (1219–1221)

Шыңғысхан әскерлері: Отырар, Сығанақ, Ашнас, Үзгент, Ясы.
Қазақстан жері Жошы ұлысы мен Шағатай ұлысы құрамында.

Алтын Орда (XIII–XV ғғ.)

Батый, Мөңке-Темір, Өзбек хан (ислам мемлекеттік дін деңгейінде).
Сауда-қала мәдениеті дамыды, Сарай-Берке, Сығанақ байланысы.

Ақ Орда

Орталығы — Сығанақ.
Орыс хан, кейін Барақ хан — дербестікті күшейтті.

Әбілқайыр хандығы (көшпелі өзбектер)

Әбілқайырдың билігіне наразы сұлтандардың көшуі Қазақ хандығының негізін қалады.

Қазақ хандығының құрылуы (1465/1466)

Керей мен Жәнібек — Шу–Талас өңірі.
Қасым хан (1511–1518) — аумақты кеңейтіп, «Қасым ханның қасқа жолын» қалыптастырды; халқы ~1 млн-ға жуық делінеді.
Хақназар хан (1558–1580) — «қазақтар ханының ханы» аталды, бірлікті күшейтті.
Тәуекел, Есім — Сыр бойы қалалары үшін күрес, «Есім ханның ескі жолы».
Жәңгір (Салқам) — Орбұлақ шайқасы (1643), 600 жауынгер тактикасы, Жалаңтөс баһадүр көмегі.
Тәуке хан (XVII аяғы – XVIII басы) — «Жеті жарғы», Төле–Қазыбек–Әйтеке билер кеңесі.

Жоңғар қаупі және шайқастар

«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» (1723–1727) — елдің босуы.
Бұланты–Білеуті (1726) — «Қалмаққырылған».
Аңырақай (1729/1730) — жоңғарға шешуші соққы.
Абылай хан (XVIII ғ.) — дипломатия, Цин–Ресей арасындағы тепе-теңдік.

Ресей империясы дәуірі (XVIII соңы – XIX ғ.)

Бодандық және әскери шептер

1731 — Әбілхайырдың Кіші жүзді Ресей бодандығына қабылдатуы.
Ертіс, Орал, Сібір шептері; бекіністер: Омбы, Орынбор, Өскемен, Петропавл, Көкшетау, Верный (1854).

Хандық билікті жою

1822 — «Сібір қырғыздары туралы жарғы» (Орта жүзде хандық жойылды).
1824 — «Орынбор қырғыздары туралы жарғы» (Кіші жүзде хандық жойылды).

Ұлт-азаттық қозғалыстар

Сырым Датұлы (1783–1797) — хан-сұлтан, отарлық жүйеге қарсы.
Исатай Тайманұлы – Махамбет Өтемісұлы (1836–1838) — Жәңгір хан саясатына қарсы.
Кенесары Қасымұлы (1837–1847) — соңғы хан, мемлекетті қалпына келтіру мақсаты.
Есет Көтібарұлы (1847–1858), Жанқожа Нұрмұхаммедұлы (1856–1857) — Сыр–Арал аймағы.
Саржан, Кенесары, Наурызбай — бір әулет көтерілістері желісі.

Әкімшілік реформалар және аймақтық бөлініс

1867–1868 Уақытша ережелер → Түркістан генерал-губернаторлығы (Ташкент), Орынбор, Батыс Сібір ген.-губ.; уез–болыс–ауыл жүйесі.
1886 («Түркістан өлкесін басқару туралы Ереже»), 1891 («Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғай облыстарын басқару туралы Ереже») — отарлық аппаратты нығайтты.
Қоныстандыру саясаты, жер мәселесі шиеленісті.

Экономика, инфрақұрылым

Жібек жолы мұрагері — аймақтық сауда, жәрмеңкелер (Қоянды, Тайыншакөл, Қарқара).
Түркістан–Сібір теміржолы жобаларының алғышарттары, ХІХ аяғында орыс капиталының енуі.
1897 халық санағы — этнодемографиялық өзгерістердің бастауы.

ХХ ғасыр басы: Реформалар, Алаш, революциялар

1905–1907

Империядағы революциялық толқын: петициялар, Қарқаралы құзырхаты, қазақ баспасөзі дамуы.

Ағартушылық және баспасөз

«Қазақ» газеті (1913) — Ахмет Байтұрсынұлы редакторы; Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатұлы — ұлттық идеяның идеологтері.
Әлихан — ұлттық-территориялық автономия жақтаушысы.

1916 ұлт-азаттық көтерілісі

25 маусым жарлығы — «бұратаналарды» тыл жұмысына алу; Торғай, Жетісу ошақтары;
Амангелді Иманов, Бекболат Әшекеев — жетекшілер.

1917 ж. ақпан және қазан

Билік вакуумы, ұлттық кеңестер мен комитеттер.
Алаш қозғалысы — Алаш-Орда автономиясы (Семей/Алаш қаласы).
Азамат соғысы контексі: түрлі күштермен уақытша одақтар.

Кеңестік кезең (1920–1991)

Мемлекеттік құрылым

1920.08.26 — Қазақ АКСР (астанасы: Орынбор → Қызылорда → Алматы).
1936 — Қазақ КСР одақтас республика.

Экономика және әлеуметтік өзгерістер

Ұжымдастыру (1929–1932) → 1931–1933 ашаршылық (демографиялық апат).
Индустрияландыру: Қарағанды көмірі, Екібастұз, түсті металлургия;
Түрксіб (1927–1931) — стратегиялық магистраль.
Екінші дүниежүзілік соғыс: эвакуацияланған зауыттар, әскерге мобилизация.
Қаһармандар: Бауыржан Момышұлы, Мәншүк, Әлия, Талғат Бигелдинов; 316-атқыштар дивизиясы (Панфиловшылар) — Мәскеу түбінде ерлік.

Саяси-мәдени өмір

Репрессиялар (1930–1950): Алаш қайраткерлері.
1954–1960 — Тың және тыңайған жерлер.
1979 — Целиноград оқиғасы (Неміс автономиясы жоспарына қарсылық).
1986 Желтоқсан — ұлттық сана серпілісі, жастар қозғалысы.
Семей полигоны (1949–1989) — ядролық сынақтар; «Невада–Семей» қозғалысы;
1991.08.29 — Полигонның жабылуы (Тәуелсіздікке дейінгі маңызды қадам).

Тәуелсіз Қазақстан (1991–қазіргі)

Басты даталар

1990.10.25 — Мемлекеттік егемендік туралы Декларация.
1991.12.01 — тұңғыш Президент сайлауы.
1991.12.16 — Тәуелсіздік күні.
1992.03.02 — БҰҰ мүшелігі; 1992.06.04 — Мемлекеттік рәміздер.
1993.11.15 — теңге айналымға енді.
1993, 1995.08.30 — Конституциялар (қолданыста — 1995).
1997 — Астананы көшіру туралы Жарлық; 1998 — Астана атауы бекіді (Ақмола → Астана).
2010 — ЕҚЫҰ саммиті Астанада.
2017 — EXPO-2017.
2019–2022 — Астана атауы Нұр-Сұлтан болып өзгеріп, 2022 ж. қайта Астана атанды.

Сыртқы саясат, экономика, қоғам

Көпвекторлы дипломатия, аймақтық ұйымдардағы белсенділік.
Энергетика, көлік-транзит, индустрияландыру бағдарламалары.
Білім, мәдениет, спорт жетістіктері (Паралимпиада, Олимпиада чемпиондары).

Құқықтық жүйе эволюциясы (емтиханға «қақпан» бөлім)

Дала заңдары:
«Қасым ханның қасқа жолы» (XV–XVI) — әскери, жер, қылмыстық, азаматтық даулар нормалары.
«Есім ханның ескі жолы» (XVII) — алдыңғыны толықтырды, тәртіп.
«Жеті жарғы» (Тәуке, XVII аяғы) — әмбебап әдет-ғұрып құқығы (жер, құн, қылмыс, әскери міндет, мерке-соғым, т.б.).
Ресей ережелері (XIX) — 1822/1824 жарғылар; 1867–68, 1886, 1891 ережелері → салық, басқару, сот жүйесінің отарлық үлгісі.

Қалалар, сәулет, мәдениет

Отырар — ғылым, сауда, кітапханалар; Әл-Фараби.
Түркістан (Ясы) — сопылық орталық, Қ.А. Ясауи кесенесі (әмір Темір салдырған).
Сауран — дуал-қамалдар, сумен қамту жүйесі.
Сығанақ — Ақ Орданың астанасы.
Тараз — Жібек жолы торабы; Айша бибі, Бабаджа қатын.
Верный (Алматы) — 1854 бекінісінен қалаға айналу.
Астана — заманауи астана, халықаралық шаралар орталығы.

Терминдер глоссарийі (жылдам қайталау)

Дешті Қыпшақ — Еділден Ертіске дейінгі дала.
Жүздер — Ұлы (Жетісу), Орта (Орталық–Сыр), Кіші (Батыс).
Маусымдық көшу — қыстау–көктеу–жайлау–күздеу.
Он оқ — Батыс Түрік қағанатындағы тайпалық-әскери жүйе.
Жарғы — құқықтық ереже, заңдар жинағы.

«Шатастырма!» — емтиханда жиі қателесетін жерлер

1822 — Орта жүз, 1824 — Кіші жүз хандықтарының жойылуы.
1726 Бұланты–Білеуті ↔ 1729/30 Аңырақай (екеуі бөлек шайқас!).
Астана атаулары: Ақмола → Астана (1998) → Нұр-Сұлтан (2019) → Астана (2022).
Қарахан дәуірінде ислам Х–XI ғғ. мемлекеттік деңгейде орнықты.
Алтын Орда исламды нығайтқан кезең — Өзбек хан тұсы.

Жиі сұралатын даталар (тезистік тізім)

1465/66 — Қазақ хандығының құрылуы.
1643 — Орбұлақ шайқасы.
1723–27 — «Ақтабан шұбырынды».
1726 — Бұланты–Білеуті («Қалмаққырылған»).
1729/1730 — Аңырақай шайқасы.
1731 — Кіші жүздің Ресей бодандығы.
1822/1824 — хандық биліктің жойылуы.
1837–47 — Кенесары көтерілісі.
1867–68 — әкімшілік реформалар.
1916 — Ұлт-азаттық көтеріліс.
1920 — Қазақ АКСР.
1936 — Қазақ КСР.
1931–33 — Ашаршылық.
1927–31 — Түрксіб.
1941–45 — ЕДСоғыс.
1954 — Тың игеру.
1986 — Желтоқсан.
1991.08.29 — Семей полигоны жабылды.
1991.12.16 — Тәуелсіздік күні.
1993.11.15 — Теңге.
1995.08.30 — Конституция.
1997/1998 — Астана (көшірілуі/атауы).
2017 — EXPO-2017.

Мини-тезистер (тұлғалар)

Керей–Жәнібек — Қазақ хандығының негізін қалады.
Қасым хан — орталықтандыру, «қасқа жол».
Хақназар — бірлік кезеңі.
Есім — «ескі жол», Түркістан орталық.
Тәуке — «Жеті жарғы», билер кеңесі.
Әбілхайыр — бодандыққа бастама.
Абылай — жоңғар–Цин–Ресей арасында тепе-теңдік.
Сырым, Исатай–Махамбет, Кенесары, Есет, Жанқожа — отарлыққа қарсылық.
Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы — Алаш жетекшілері.
Б.Момышұлы, Мәншүк, Әлия, Т.Бигелдинов — соғыс қаһармандары.

Эссе/қысқа жауапқа дайын жоспарлар

Үлгі 1. Қазақ хандығының құрылуы және маңызы

Алғышарттар: Ақ Орда мұрасы, Әбілқайыр ішіндегі қайшылық.
Көш: Керей–Жәнібек Шу–Таласқа.
Институттар: хан, билер, сұлтандар, ру-тайпалық құрылым.
Қасым–Хақназар кезеңіндегі күшею.
Маңызы: қазақ этносаяси тұтастығының бекінуі.

Үлгі 2. «Жеті жарғының» тарихи рөлі

Контекст: XVII ғ. дағдарыс, жоңғар қаупі.
Негізгі баптар: жер, құн, қылмыс, әскери міндет.
Әлеуметтік функция: құқық бірізділігі, үш жүзді топтастыру.
Қорытынды: құқықтық дәстүрдің жалғастығы.

Үлгі 3. 1916 жылғы қозғалыс себеп–салдары

Себеп: 25 маусым жарлығы, жер мәселесі.
Барыс: Торғай–Жетісу ошақтары, жетекшілер.
Салдар: ауқымды репрессия, ұлттық қозғалыстың радикалдануы.
Тарихи маңызы: тәуелсіздік идеясының күшеюі.

Фактчекинг чек-листі (емтихан алдында)

Даталарды абзацтап жатта: «1822–Орта, 1824–Кіші».
Шайқас–жер–жыл үштігін сәйкестендір: Орбұлақ–Жәңгір–1643, Аңырақай–1729/30.
Астана атауларының эволюциясын тізбекпен қайтала.
Құқықтық үштік: Қасқа жол – Ескі жол – Жеті жарғы.

Қысқа тест (өз-өзіңді тексеру)

«Он оқ» жүйесі қай қағанатта? → Батыс Түрік.
«Қалмаққырылған» қай шайқастың баламасы? → Бұланты–Білеуті (1726).
«Жеті жарғы» авторлы билеуші? → Тәуке хан.
«Қазақ» газетінің редакторы? → Ахмет Байтұрсынұлы.
Семей полигоны қашан жабылды? → 1991.08.29.
Верный бекінісі қай жылы салынды? → 1854.
Қазақ КСР қашан одақтас республика болды? → 1936.

Мнемоникалар

«3 Жол»: Қасым–қасқа; Есім–ескі; Тәуке–жеті.
«ААТ»: 1991 Азаттық, 1993 Ақша (теңге), 1995 Тиімді Конституция.
«БАА» шайқастар тізбегі: Бұланты (1726) → Аңырақай (1729/30) → Абылай дәуірі тепе-теңдік.

Қысқаша карта-логика

Сыр бойы қалалары үшін күрес — Қазақ хандығының күшін анықтайтын индикатор.
Жетісу — Қарахан, Үйсін, үйінділер мен кесенелер шоғырланған аймақ.
Дешті Қыпшақ — қыпшақ–қазақ этникалық-саяси ареалы.

Қосымша «терең сұрақтар» (олимпиадалық/гонорарлық деңгей)

Қыпшақ–Орыс қатынастары және құрамалар (XII–XIII ғғ.).
Қарақытай үстемдігінің Жетісудағы қала мәдениетіне әсері.
Түрксібтің экономикалық-геосаяси маңызы.

Соңғы кеңес

Әр бөлімнен 3 кілт сөз + 2 дата + 1 тұлға есіңде болсын.
2–3 рет қайталауда осы конспектіні жоғарыдан төмен жүгіртіп оқып шық.