Моғолстан мемлекеті. Қысқаша тарих

1. Құрылуы мен тарихи орны

Моғолстан мемлекеті – XIV–XVI ғасырларда өмір сүрген түркі-моңғол мемлекеті.
Ол Шағатай ұлысының шығыс бөлігінің негізінде құрылды.

• Құрылған уақыты: шамамен 1347–1348 жж.

• Құлау, ыдырау уақыты – XV ғасырдың соңы – XVI ғасырдың басы, бұл кезде оның жерінің бір бөлігіне Қазақ хандығы иелік ете бастайды.

Моғолстан атауы парсы тілінен «моғолдар елі» деген мағынаны білдіреді («мұғул» – моңғол, «-стан» – ел, жер).

2. Аумағы

Моғолстанның жері бүгінгі бірнеше елдің аумағын қамтыды:

• Жетісу (Шу, Талас, Іле өзендерінің аңғары)

• Шығыс Түркістан (қазіргі Шыңжаң өңірінің бір бөлігі)

• Тянь-Шань таулары, Тарбағатай

• Қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығысы, Қырғызстан, Қытайдың батысы (Синьцзян), Өзбекстанның шығыс бөлігі.

Яғни Моғолстан – Іле, Тянь-Шань, Жетісу төңірегіндегі көшпелі-жартылай көшпелі мемлекет болды.

3. Құрылу алғышарттары

XIV ғасырдың ортасына таман:

• Чағатай ұлысы әлсірейді, феодалдық тартыстар күшейеді;

• Батыста – Әмір Темір билігі күшейген Мауараннахр (Самарқан, Бұхара),

• Шығыста – Жетісу мен Іле өңіріндегі көшпелі моғол-түркі тайпалары іс жүзінде дербес бола бастайды.

Осы шығыс бөліктегі ең күшті топ – дулат (дуғлат) әмірлері еді. Олар:

• Чингиз әулетінен хан көтермейінше заңды мемлекет болмайтынын түсінді;

• 1347–1348 жж. дулат Әмір Пұладшы Чағатай әулетінен шыққан Тоғылық-Темірді хан етіп көтереді – сөйтіп Моғолстан хандығы құрылады.

4. Астанасы мен ірі қалалары

• Астанасы – Алмалық (Алмалық / Almaliq) қаласы.

  • Іле өзеніне жақын жерде орналасқан, маңызды сауда-саяси орталық.

Мемлекет құрамындағы ірі қалалар:

• Кашғар, Яркенд, Хотан, Тұрфан, Қаш, Құча – Шығыс Түркістандағы қалалар;

• Жетісу аймағында – Тараз (Әулиеата), Үзген, т.б.

Бұл қалалар арқылы Қытай, Үндістан, Иран, Орта Азияны жалғаған сауда жолдары өтті.

5. Халқы мен этникалық құрамы

Моғолстан халқы түркі және түркіленген моңғол тайпаларынан тұрды:

• Дулат (дуғлат),

• Қаңлы,

• Үйсін,

• Қыпшақ,

• Барлас және басқа да тайпалар.

Кейін бұл тайпалардың едәуір бөлігі:

• Қазақ,

• Қырғыз,

• Шығыс Түркістан түркі халықтарының
  этникалық негізін құрады.

6. Негізгі билеушілер

1) Тоғылық-Темір хан (1347–1363 жж.)

• Моғолстанның бірінші ханы.

• Дулат әмірлерінің қолдауымен таққа отырды.

• Ислам дінін қабылдап, оны билікті нығайту құралы ретінде пайдаланды.

• 1360–1361 жж. Мауараннахрға (Самарқан-Бұхара өңіріне) екі рет жорық жасап, біраз уақыт Чағатай ұлысын қайта біріктіруге тырысты.

2) Ілияс-Қожа (Ілияс-Хожа) хан

• Тоғылық-Темірдің ұлы, Моғолстан ханы.

• Әмір Темірмен Батпақты шайқасында (1365 ж.) соғысып, шайқаста үлкен шығын болғанымен, тактикалық жағынан басым түседі.

3) Қамар ад-Дин дуғлат (әмір)

• Ресми хан емес, бірақ шынайы билікке ие болған дулат әмірі.

• Оның билікке келуі ішкі қырқыс, феодалдық алауыздықты күшейтті.

4) Уәйіс (Увайс) хан, Есен-Бұға II, Жүніс хан

• XV ғасырда билік еткен хандар.

• Олардың тұсында Моғолстан:

  • Бір жағынан – Ойраттармен,

  • Екінші жағынан – Әмір Темір мұрагерлерімен,

  • Үшінші жағынан – Әбілқайыр хандығы және Қазақ хандығымен
    ара қатынасты бастан кешірді.

XV ғасырдың ортасында Моғолстан билеушілерінің бір бөлігі Шығыс Түркістанға ауысып, кейін Яркенд хандығы, Тұрфан хандығы сияқты мемлекеттердің құрылуына негіз болды.

7. Шаруашылығы

1) Мал шаруашылығы

• Негізгі кәсіп – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы.

• Жетісу, Іле, Тянь-Шань бөктерлерінде:

  • Жылқы, қой, түйе, сиыр өсірілді.

2) Егіншілік

• Шығыс Түркістан мен Жетісу аймағындағы алқаптарда, өзен аңғарларында суармалы егіншілік дамыды.

• Бидай, арпа, тары, бау-бақша, жүзім өсірілді.

3) Қолөнер мен сауда

• Қалаларда –

  • ұсталық,

  • қыш жасау,

  • зергерлік,

  • мата тоқу, тері өңдеу
    сияқты қолөнер түрлері дамыды.

• Моғолстан арқылы Қытай – Орта Азия – Еуропа бағытындағы сауда жолдары өтті, бұл қазынаға сауда бажы түрінде кіріс әкелді.

8. Мәдениеті мен діні

• Алғашында мұнда тәңіршілдік, буддизм, шамандық сенімдер де болды.

• XIV ғасырдан бастап, әсіресе Тоғылық-Темір ханнан кейін, ислам діні бірте-бірте үстем дінге айналды

• Мешіттер, медреселер салынды, дін ғұламаларының ықпалы артты.

• Тұрғындардың тілі мен мәдениеті барған сайын түркіленіп, Моғолстан билеушілері де түркі тілді ортаға бейімделді

9. Саяси тарихы, көрші елдермен қатынас

Моғолстан тарихы:

• Ішкі феодалдық соғыстарға,

• Әмір Темір жорықтарына,

• Ойраттардың (батыс моңғолдардың) шабуылдарына толы болды.

Әмір Темір:

• 1370–1390 жж. арасында Моғолстанға бірнеше рет жорық жасап,

• Жетісу жеріне дейін еніп, мал-мүлік, тұрғындарды олжаға әкетіп отырды.

Бұл жорықтар:

• Елді әлсіретті,

• Ішкі тартыстарды күшейтті,

• Моғолстанның саяси бірлігін бұзды.

10. Ыдырауы

XV ғасырдың екінші жартысы – XVI ғасырдың басында:

• Хан тағына талас,

• Дулат әмірлерінің күшті ықпалы,

• Көрші күштердің қысымы (Әбілқайыр мемлекеті, Қазақ хандығы, ойраттар)
  Моғолстанның әлсіреуіне әкелді.

Нәтижесінде:

• Жетісу өңірі біртіндеп Қазақ хандығының құрамына өтеді;

• Шығыс Түркістан жағында Яркенд, Тұрфан хандықтары қалыптасады.

11. Моғолстанның Қазақ хандығы тарихындағы маңызы

Моғолстан:

1. Этникалық негіз

   • Жетісу мен Шығыс Қазақстандағы қазақ тайпалары (дулат, үйсін, қаңлы, қыпшақ, т.б.) дәл осы Моғолстан құрамында өмір сүрді.

2. Саяси негіз

   • Моғолстан билеушілері Қазақ хандығының алғашқы хандарымен (Керей, Жәнібек) одақтасып, оларға қоныс, қолдау берді деп айтылады.

   • Қазақ хандығы құрылған кезде Жетісу жерінің бір бөлігі Моғолстаннан Қазақ хандығына өтті.

3. Мәдени-діни негіз

   • Ислам, түркі-ислам мәдениеті, қала-дала байланысы – бәрі Қазақ хандығының рухани дамуына әсер етті.

Сондықтан Моғолстан мектеп тарихында:
Қазақ хандығының құрылуына тікелей ықпал еткен, Жетісу мен Шығыс Түркістанда орналасқан ортағасырлық мемлекет ретінде қарастырылады.