Тарихи алғышарт
XVIII ғасырдың екінші жартысында Кіші жүз даласы Жайық (Яик) казак-орыстарының шептерімен «қамалып», қазақ руларының дәстүрлі көшу-қонысына қатаң шектеулер қойылды. Жайық, Еділ бойындағы құнарлы қыстауларға, суаттарға өтуге тыйым салу, шекаралық бекіністердің көбеюі, тартып алынған жерлерге орыс-казак қоныстарын орналастыру — көшпелі шаруашылықты тығырыққа тіреді. Осыған хан-сұлтандардың алым-салықты күшейтуі мен озбырлығын қосыңыз: әлеуметтік қысым отқа май құйғандай болды. Осындай жағдайда шешендігімен де, ерлігімен де танылған Сырым Датұлы халық наразылығының ұйытқысына айналды.
Негізгі себептер (тереңдетіп)
-
Жер-суға шектеу: Жайықтан өткізбеу, шептен аттатпау саясаты мал өрісін тарылтты; жұт жылдары бұл өлім-жітімге ұласты.
-
Отарлық әкімшілік қысымы: Шекара комиссиялары, дистанциялық жүйе, бекіністер тізбегі арқылы қазақ рулары үздіксіз бақылауға алынды.
-
Хандық биліктің дағдарысы: Нұралы хан төңірегіндегі сұлтандардың парақорлығы, руаралық тепе-теңдікті сақтай алмауы, халықтан алшақтауы.
-
Салық, зорлық-зомбылық: Барымтаға желеу еткен жазалау экспедициялары, айып-пұлдар мен алымдардың көбеюі.
Қозғалыс күштері мен қарсы жақ
-
Қатысушылар: Кіші жүздің көптеген рулары (байұлы, әлімұлы, жетіру бірлестіктерінен әр алуан аталықтар), би-старшындар тобы.
-
Қарулы тірек: Атты жасақтар, шағын шолғыншы топтар; негізгі артықшылық — ұтқырлық, жер жағдайын жетік білу.
-
Қарсы тарап: Патша гарнизондары, Орынбор әкімшілігі, Жайық казак-орыстары, сондай-ақ хан-сұлтандардың бір бөлігі.
Барысы: қысқаша хронология
-
1783–1784: Сырым жасақтары жазалау отрядтарына соққы беріп, шекаралық посттарға партизандық рейдтер жасайды. Қозғалыс стихиялы қарсылықтан ұйымдасқан сипатқа көше бастайды.
-
1785: Кіші жүз старшындарының қысымымен Нұралы хан тақтан кетіріледі. Бұл — хандық биліктің беделіне ауыр соққы, Сырым ықпалының күшейген шағы.
-
1786–1791: Сырым ел ішіндегі кеңестерге сүйеніп, халық билігіне жақын өзіндік басқаруды орнықтыруға талпынады. Орынбор тарапы бірде келіссөз, бірде күш көрсету тактикасын алмастырады.
-
1792–1794: Майдан кеңейді. 1792 ж. Сырым жасақтарының ірі шабуылдары (бекіністерге қысым, коммуникацияларды үзу) нәтиже берсе де, жақсы қаруланған гарнизондарды алу қиынға соғады.
-
1795–1797: Қозғалыс ішкі жіктеліс, қуғын-сүргін, қыспақ салдарынан әлсірейді. 1797 ж. шешуші соққылардан кейін көтеріліс тізе бүгіп, Сырым Хиуаға бет алуға мәжбүр болады.
Тактика және жаңалық
-
Партизандық соғыс – шолғын, тұтқиыл шабуыл, тез шегіну.
-
Дипломатия – Сырым бірде Орынбормен, бірде аймақтық күштермен келіссөз арқылы тыныс алуға ұмтылды.
-
Ішкі саяси қадам – ру старшындары жиындарын күшейтіп, халық кеңесіне сүйенген басқару элементтерін сынап көрді.
Нәтижелері (байыптап)
-
Тікелей нәтижесі: Көтеріліс 1797 жылы жеңіліс тапты; жазалау шаралары күшейтілді, шептер нығайтылды.
-
Саяси құрылымға әсері: Хандық биліктің дағдарысы тереңдеп, кейінірек Кіші жүздегі хандық институттың түпкілікті жойылуына алып келген реформаларға жол ашты (біржола жою кейінгі онжылдықтарда жүзеге асты).
-
Қоғамдық сананың серпілісі: Отарлық саясатқа жүйелі қарулы қарсылық дәстүрін қалыптастырды, руаралық ынтымақ идеясын күшейтті.
Маңызы (кеңірек түсіндіру)
-
Алғашқы ірі ұлт-азаттық толқындардың бірі: Қазақ даласындағы отарлыққа қарсы қозғалыстарға идеялогиялық, тактикалық ұстаным берді.
-
Кейінгі қозғалыстарға сабақ: Исатай–Махамбет (1836–1838), Кенесары (1837–1847) бастаған көтерілістер Сырым дәуіріндегі ұйымдалу, партизандық тәсілдер, халық кеңесіне сүйену тәжірибесін бойына сіңірді.
-
Құқықтық сананы ояту: Жайылым, су, көш жолдары сияқты дәстүрлі құқықтарды қорғау тақырыбы ұлттық күн тәртібіне айналды.
Тұлғалық болмыс
-
Сырым Датұлы – батыр ғана емес, шешен, прагматик саясаткер. Ол күш қолдануды келіссөзбен ұштастырды, руаралық қатынасты тепе-тең ұстауды көздеді.
-
Ұраны: «Ердің аты — елмен!» — жеке ерлікті халық мүддесіне бағындыру қағидатын айқын білдіреді.
Қысқа қорытынды
Сырым Датұлы бастаған қозғалыс бір сәттік дүмпу емес, он төрт жылға созылған, дала қоғамының саяси мәдениетін өзгерткен, отаршыл қысымға қарсы ұлттық өзін-өзі қорғау рефлексін күшейткен құбылыс болды. Жеңіліспен аяқталса да, ол келесі буын көтерілістердің тарихи мектебі қызметін атқарды және қазақ қоғамын модернизацияның ауыр, бірақ шынайы жолына бастады.