Географиясы мен уақыты
-
Аймағы: Солтүстік Қазақстан — қазіргі Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары, Есіл–Тобыл алабы.
-
Негізгі қоныстар: Ботай (маңында ~150–200 үй орны), Красный Яр, Рожковка және т.б.
-
Датировка: жуық шамамен б.з.б. 3700–3100 жж. (IV–III мыңжылдықтар).
Зерттелуі
-
Ашқан археолог: Виктор Зайберт, 1980 ж. бастап жүйелі қазбалар жүргізілген.
-
Ботай — Еуразия даласындағы неолит–энеолит аралығындағы ірі қоныстардың бірі.
Қоныс құрылысы және тұрмыс
-
Үйлер: көбіне жартылай жертөле типінде; дөңгелек/сопақ пішінді, ағаш қаңқалы, балшықпен сыланған (кей тұста мал сүйегі, мүйіз элементтері пайдаланылған).
-
Инфрақұрылым: үй ошақтары, шаруашылық шұңқырлар, қоқыс төкпелер; кей зерттеулер малды ұстауға арналған қоршаулар (қора-қопсылар) іздерін көрсетеді.
-
Тұрмыс заттары: тас пен сүйектен жасалған пышақ, қырғыш, қашау, ине, біз; қыш ыдыстар — көбіне құм аралас қамырдан, жәйпақ түпті, геометриялық өрнекті.
Шаруашылық және күнкөріс
-
Негізгі кәсібі: жылқы шаруашылығы — ет, сүт, тері, сүйек, sinew (жылы тетік) толық кешен ретінде пайдаланылған.
-
Қосымша кәсіп: аңшылық (бұлан, елік, қабан), балықшылық, терімшілік.
-
Еңбек құралдары: тас индустриясы (микролиттер), сүйек құралдары (ауда, қармақ, ине).
Жылқыны қолға үйретудің дәлелдері
-
Сүйек қалдықтарының басымдығы: қазба материалдарының басым бөлігін жылқы сүйектері құрайды — жылқы экономика өзегіне айналғанын көрсетеді.
-
Тісіндегі «езу» (ауыздық) тозуы: кей жылқылардың төменгі премолярларында ауыздық салынғандағы микро қажалулар байқалады — жүгендеу/мінуге меңзейді.
-
Қыш ыдыстардағы сүт липидтері: ыдыс қабырғасынан биомаркерлер (май қышқылдары) табылып, биеден сауылған сүттің (қымыздың) іздері анықталған — бұл әлемдегі ең ерте сүт өңдеу фактілерінің бірі.
-
Генетикалық мәліметке ескерту: қазіргі үй жылқылары тікелей Ботай жылқыларынан тарамауы мүмкін деген пікір бар; дегенмен Ботай ерте жылқы шаруашылығының ең айқын археологиялық кешені ретінде мойындалған.
Рухани мәдениет пен қоғам
-
Қоғамдық ұйым: ірі қоныстың өзі өндірістік/шаруашылық кооперацияның дамығанын көрсетеді; үй-жайлар кварталға ұқсас топталып орналасады.
-
Жерлеу салты: адам сүйектері аз кездеседі; бұл бөлек қорымдардың болуы немесе табиғи факторлармен түсіндіріледі.
-
Символика: сүйек-мүйіз бұйымдары мен әшекейлер қоғамның наным-сенімін, аңшылық-атқа табыну элементтерін аңғартады.
Негізгі ерекшеліктері (қысқаша түйін)
-
Еуразия даласындағы жылқыны қолға үйретудің ең көне орталықтарының бірі.
-
150-ден астам үй орны бар ірі, ұзақ мерзімдік қоныс.
-
Жартылай жертөле үйлер, ағаш-балшық конструкциялар, шаруашылық шұңқырлар.
-
Қыш, тас, сүйек индустриясы дамыған; аңшылықпен қатар жылқы шаруашылығы жетекші орынға шыққан.
-
Жылқы еті мен сүтін (қымыз) тұтынып, жылқыны міну/пайдалану белгілері байқалады.
Маңызы
-
Жылқы мәдениетінің ошағы: Ботай — жылқыны жүйелі түрде ұстау, сауу, пайдалану дәстүрін ең ерте көрсеткен кешендердің бірі.
-
Көшпелі мал шаруашылығының бастауы: кейінгі дала өркениеттеріндегі аттылы мәдениеттің технологиялық және әлеуметтік негізін дайындаған.
-
Қазақстанның ежелгі өркениеті: Ботай деректері өңірдегі ерте агро-пасторальдық тәжірибені, технологиялық жаңалықтарды нақты дәлелдейді.
Қызықты деректер
-
Қымыздың ең көне ізі: Ботай қыштарынан анықталған сүт майлары бие сүтінен ашытылған сусын (қымыз) өндірісін меңзейді — бұл әлемдегі ең көне сүт өнімдерінің бірі саналады.
-
«Ат+адам» симбиозы: Ботай қоғамында жылқы — тек көлік пен азық емес, барша шаруашылықтың өзегі: терісі — киім/ыдыс, сүйегі — құрал, қылы — жіп, желбезек — байланыстыру материалы.
Қысқаша қорытынды
Ботай мәдениеті — Еуразия даласының аттылы өркениетке өтудегі бетбұрысты нүкте. Ол жылқыны шаруашылықтың өзегіне айналдырған ерте кешенді қоғам ретінде белгілі. Ботай арқылы біз Қазақстан аумағындағы ежелгі қауымдардың технологиялық тапқырлығы мен әлеуметтік ұйымдасуының жоғары деңгейін көреміз.