Андронов мәдениеті (б.з.б. XVIII–VIII ғғ.)

Географиясы мен атауы

Орналасуы: Орталық және Солтүстік Қазақстан – ықпалы Батыс Сібір мен Орал өңірлеріне, тіпті оңтүстікке қарай Сырдария–Шу–Талас алаптарына дейін тараған кең белдеу.
Атауы: Омбы маңындағы Андроново ауылы жанындағы алғашқы ескерткіштерден кейін солай аталған археологиялық-мәдени «жиынтық» (үлкен мәдени-тарихи қауымдастық).

Уақыты: шамамен б.з.б. XVIII–VIII ғғ. (ерте–орта–соңғы кезеңдері бар).
Аймақтық үлгілер: зерттеушілер Федорово, Алакөл сияқты нұсқаларды, Қазақстан аумағында Атасу кезеңін, ал оның жалғасы ретінде кейінгі Беғазы–Дәндібай кешенін атайды. Бұлар – біртұтас шаруашылық-мәдени ортадағы әртүрлі жергілікті дәстүрлер.

Қоныстар: өзен аңғарлары мен суы мол алаптар, кен орындарына жақын аймақтар.
Үйлер: көбіне жартылай жертөле, кейде жер үсті үйлері; ірі бірнеше бөлмелі, ошақтары мен шаруашылық шұңқырлары бар; кей қоныстарда көшпелі–жартылай отырықшы тіршілікті қатар көрсететін іздер кездеседі.
Қорғаныс пен жоспар: қоныстар кейде ор-шұңқырмен, қоршаулармен күшейтілген; кварталдық жоспарға ұқсас топталу байқалады.

Мал шаруашылығы: сиыр, қой-ешкі, жылқы – басым сала. Қыстаулар мен жайлауларға бөлу, мал өнімдерін (ет, тері, жүн, сүт) кешенді пайдалану.
Егіншілік: арпа, т.б. дәнділердің іздері; өзен жағалауларындағы құрғақ егіншілік пен шағын ирригациялық әдістер.
Металлургия және қолөнер: мыс, қалайы, қола балқыту; құйма шеберханалары;
- Өнімдер: қола пышақ, қанжар, найза, балта, орақ, қырнағыштар;
- Әшекейлер: қола ілгек, моншақ, білезік, алқа;
- Қыш ісі: жәйпақ не конус түпті, геометриялық өрнекпен безендірілген ыдыстар.

Негізгі ұйытқы: отбасы мен рулық қауым – еңбек бөлінісі айқындала түскен.
Қоғамдық стратификация: бай-қарапайым жіктеліс белгілері (мол айғақтармен көмілген қабірлер, қымбат металдан заттар) байқалады.
Айырбас: металл мен дайын бұйымдарды көрші аймақтарға тарату – алмасу желілерін қалыптастырды.

Жерлеу дәстүрі: тас жәшіктер (цисталар), топырақ/тас қорғандар; марқұмды қыш құмыралармен, құралдармен, әшекейлермен бірге жерлеу – о дүниелік жол азық түсінігі.
Дүниетаным: от/ошаққа, аспан денелеріне қатысты күн-от символикасы; кей қабір-қоршаулардың бағдарлануы аспандық түсініктерді меңзейді.
Қыш безендіру: меандр, үшбұрыш, сызықша тізбектер сияқты геометриялық өрнектер – қауымның символдық тілін танытады.

Арба және доңғалақ: екі доңғалақты жеңіл арбалар соғыс пен шаруашылықта кең қолданылған; бұл – дала кеңістігін игерудің жаңа деңгейі.
Қару-жарақ: қола қанжарлар, найза ұштары, балталар – қауымның өзін-өзі қорғауы мен аңшылықта маңызды.
Таралу динамикасы: арба, металлургия және мал шаруашылығының үйлесімі кең аумаққа мәдени ықпалды күшейтті.

Қола дәуірінің басты мәдениеті ретінде Еуразия даласында жетекші орын алды.
Көпсалалы экономика: мал шаруашылығы + егіншілік + дамыған металл өңдеу.
Үйлер: жартылай жер асты, бірнеше бөлмелі ірі тұрғын үй кешендері.
Қауымдастық: отбасы–ру бірлігі әлеуметтік тірек болды.
Материалдық мәдениет: қола құралдар, қарулар, әшекейлер; өрнекті қыш.

Этномәдени негіз: Қазақстан даласындағы кейінгі қауымдастықтарға (соның ішінде қазақ халқының арғы субстраттарына) шаруашылық-тұрмыс, технология, дүниетаным тұрғысынан берік іргетас қалады.
Металлургия шыңы: кен өндіру, қола балқыту, құю технологияларының жоғары деңгейі аймақтық экономиканы өзгертті.
Көшпелі өмір салтының бастау белгілері: маусымдық көш, үй-жай мен қора-қопсының арақатынасы, атты-түйелі көлік – кейінгі толық көшпелі модельге алғышарт жасады.

Арба дөңгелегін жетілдіруі: андрондықтар екі доңғалақты жеңіл арбаны дала жағдайына бейімдеп, оны соғыста да, шаруашылықта да кең пайдаланды. Бұл – кеңістікті тез бағындырып, алыс қашықтықты қысқартқан «транспорттық революцияның» далалық нұсқасы.