Алтын Орда. Қысқаша тарих

Құрылуы мен орналасқан жері

Алтын Орда — XIII–XV ғасырларда өмір сүрген ірі түркі-монғол мемлекеті.
Ол 1243 жылы Шыңғыс ханның немересі Батый ханның (Бату) жорықтары нәтижесінде құрылды.

Аумағы:

• Батыста – Еділ (Волга) өзенінен әрі қарай Шығыс Еуропа далаларына дейін
• Шығыста – Батыс Сібірге дейін
• Оңтүстікте – Солтүстік Кавказға және Қара теңіз жағалауларына дейін
• Солтүстікте – орманды аймақтарға дейін созылды

Яғни қазіргі Ресейдің еуропалық бөлігі, Қазақстанның батысы, Қара теңіз маңы, Қырым, Кавказдың солтүстігі сияқты кең жерлер Алтын Орданың құрамына кірді.

Мемлекеттің өмір сүрген жылдары:
👉 1243–1502 жж.

Астаналары

Алтын Ордада астана бірнеше рет ауысты:

1. Сарай-Бату – алғашқы астанасы

   • Еділ (Волга) өзенінің бойында орналасқан

   • Саудасы дамыған, көп ұлтты қала болған

2. Кейіннен астана Сарай-Беркеге көшірілді

   • Бұл қала да Еділ бойында орналасқан

   • Мешіт-медреселері, базарлары, қолөнері дамыған үлкен мәдени-экономикалық орталық болды

Бұл қалалар арқылы Еуропа мен Шығыс елдерін байланыстырған халықаралық сауда жолдары өтті.

Билеушілері

Алтын Орданың тарихында бірнеше маңызды хандар болды. Соның ішінде мектеп бағдарламасында ерекше атап өтетіндері:

1) Батый хан (Бату)

• Алтын Орданың негізін қалаушы
• Шыңғыс ханның немересі
• 1236–1242 жж. арасында Еділ бұлғарларын, орыс князьдіктерін, Шығыс Еуропа елдерін бағындырған
• Оның кезінде Алтын Орда өте күшті әскери державаға айналды

2) Берке хан

• Батый ханнан кейін билікке келген
• Ислам дініне бет бұрған алғашқы хандардың бірі
• Мысыр мәмлүктерімен достық қатынас орнатқан

3) Өзбек хан (1312–1342 жж.)

• Алтын Орданың ең қуатты кезеңінде билік еткен
• Исламды мемлекеттік дін дәрежесіне көтерген хан
• Оның тұсында:

• • Мешіт-медреселер көбейіп,

  • Ислам мәдениеті кең тарады,

  • Мемлекеттің саяси және экономикалық қуаты артты.

Мемлекеттік құрылымы мен басқару жүйесі

• Алтын Орда – феодалдық мемлекет болды.
• Жерлер «ұлыстарға» бөлінді. Бұл ұлыстарды ханға туыстық жағынан жақын сұлтандар мен әмірлер биледі.
• Хан – жоғарғы билеуші. Бірақ елді басқаруда ірі әмірлердің, нояндардың да ықпалы күшті болды.
• Салық жинаушылар, даругалар, бектер арқылы жергілікті басқару жүйесі ұйымдастырылды.
• Қалалар мен ауылдардан салық, зекет, баж салығы, харадж сияқты алымдар жиналды.

Шаруашылығы

Алтын Ордада шаруашылықтың бірнеше түрі қатар дамыды:

1. Мал шаруашылығы

• Негізгі кәсіптердің бірі
• Қазақ даласындағы сияқты көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы кең тараған
• Жылқы, қой, түйе, сиыр өсірілді

1. Егіншілік

• Еділ, Жайық, Дон, Днепр сияқты өзендердің бойында
• Бидай, арпа, тары сияқты дақылдар егілді
• Суармалы егіншілік те дамыды

1. Қолөнер

• Қалаларда ұсталық, зергерлік, қыш құю, тері илеу, қару-жарақ жасау кең дамыды
• Қолөнер бұйымдары ішкі және сыртқы саудада маңызды орын алды

1. Халықаралық сауда

• Алтын Орда арқылы Ұлы Жібек жолының солтүстік тармақтары өтті
• Шығыс елдерінен жібек, фарфор, шай, қымбат тастар келсе,
• Батысқа тері, мал, астық, қолөнер бұйымдары шығарылды
• Саудадан түскен баж салығы мемлекеттің қазынасын толтырды

Мәдениеті мен діні

Ислам дінінің рөлі

• Алғашында Алтын Орда билеушілерінің көпшілігі шаманизм, тәңіршілдік, буддизм сияқты сенімдерде болды.
• Өзбек хан тұсында (XIV ғ. басы) ислам діні ресми мемлекеттік дінге айналды.
• Соның нәтижесінде:

• • Мешіттер мен медреселер көптеп салынды

  • Ғылым, білім, дін өкілдерінің беделі артты

  • Араб жазуы кең таралып, жазба дәстүрі күшейді

Қалалар мен мәдениет

• Сарай-Бату, Сарай-Берке, Қырым, Еділ бойындағы басқа да қалалар мұсылмандық мәдени орталықтарға айналды.
• Бұл қалаларда:

• • Мешіттер, медреселер, керуен-сарайлар, моншалар салынды

  • Әдебиет, тарих, дін, құқық ілімдері дамыды

Тұрғын халық

• Алтын Ордада түркі және моңғол тектес тайпалар бірге өмір сүрді.
• Уақыт өте келе моңғол тайпалары түркі тілін, түркі мәдениетін қабылдап, халық құрамына сіңісіп кетті.
• Кейін осы аумақта татарлар, ноғайлар, қазақтар, башқұрттар, қыпшақтар сияқты түркі халықтарының этникалық негізі қалыптасты.

Алтын Орданың әлсіреуі мен құлауы

XIV ғасырдың соңы мен XV ғасырда Алтын Ордада:

• Ішкі феодалдық қырқыстар,
• Тақ үшін күрес,
• Аймақтардың орталық билікке бағынбауы
  мемлекетті әлсіретті.

Нәтижесінде Алтын Орданың орнында бірнеше дербес хандықтар пайда болды:

• Қазан хандығы
• Астрахан (Хажы-Тархан) хандығы
• Қырым хандығы
• Ноғай Ордасы
• Сібір хандығы
• Және кейін Қазақ хандығы құрылуына алғышарт болды

1502 жылы Алтын Орда толық дербес мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты деп есептеледі.

Алтын Орданың тарихи маңызы

Алтын Орданың қазақ тарихындағы рөлі өте маңызды:

• Оның жерінде өмір сүрген қыпшақ, найман, керей, қоңырат, арғын, дулат сияқты түркі тайпалары кейін қазақ халқының құрамына кірді.
• Алтын Ордадағы мемлекеттік басқару дәстүрі, әскери жүйе, салық, заң қатынастары кейінгі Қазақ хандығына әсер етті.
• Ислам дінінің таралуы да қазақ даласындағы исламдану процесін күшейтті.
• Сондықтан Алтын Орда:

• • Қазақ хандығының құрылуына тарихи негіз болған мемлекет ретінде мектеп бағдарламасында ерекше аталады.

Қорытындылай келе, Алтын Орда – Еуразия кеңістігіндегі ірі мемлекет,
ол көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы егіншілікті,
халықаралық сауда мен қалалық мәдениетті дамытып,
кейінгі түркі халықтары мен Қазақ хандығының қалыптасуына үлкен әсер еткен.