Ақ Орда. Қысқаша тарих

Ақ Орданың құрылуы мен орналасқан жері

Ақ Орда – XIII–XV ғасырларда Қазақстан аумағында өмір сүрген ірі түркі-монғол мемлекеті.
Ол Жошы ұлысының шығыс бөлігінде пайда болған.

🔹 Құрылу негізі:
Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының жерлері ұлдарына бөлінгенде, оның үлкен ұлы Орда Еженге (Орда-Ежен) қазіргі Қазақстанның шығыс және орталық бөлігі, яғни Ақ Орда жері тиген.
Сондықтан Ақ Орданың негізін қалаушы ретінде көбіне Орда Ежен аталады.

🔹 Уақыты (шамамен):

• XIII ғасырдың ортасынан

• XV ғасырдың алғашқы жартысына (1420–1428 жж. дейін) өмір сүрді.

Аумағы

Ақ Орданың жері қазіргі Қазақстан аумағының басым бөлігін қамтыды:

• Орталық және Шығыс Қазақстан

• Сырдария бойындағы қалалар (Сығанақ, Отырар, Сауран, Ясы – Түркістан)

• Солтүстікте – Ертіс, Есіл, Нұра өзендері маңындағы далалар

• Батыста – Жайық пен Еділдің шығыс жағына дейін жетті

Яғни Ақ Орда Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігі мен Сырдарияның орта және төменгі ағысы маңында орналасқан.

Астанасы мен ірі қалалары

Ақ Орданың негізгі астанасы – Сығанақ қаласы болды.

🔸 Сығанақ:

• Сырдария өзенінің бойында орналасқан

• Саяси, экономикалық, мәдени орталық

• Сауда, қолөнер, дін орталығы ретінде дамыды

Сонымен қатар Ақ Орда құрамында мына қалалар маңызды рөл атқарды:

• Отырар

• Сауран

• Ясы (Түркістан)

• Барлығы да Ұлы Жібек жолының тармақтары өткен, дамыған қалалар еді.

Халқы мен этникалық құрамы

Ақ Орданың негізгі халқы түркі тілдес тайпалардан тұрды:

• Қыпшақтар

• Қаңлылар

• Арғын, Найман, Қоңырат, Керей, Дулат сияқты тайпалар

• Кейін бұл тайпалар қазақ халқының негізін құрады.

Моңғол шапқыншылығынан кейін келген моңғол тайпалары уақыт өте келе:

• Түркі тілін қабылдады

• Түркі тайпаларымен араласып,

• Жалпы түркілік мәдениетке сіңісіп кетті.

Билеушілері

Ақ Ордада бірнеше маңызды хандар билік етті. Мектеп бағдарламасында жиі атталатындары:

1) Орда Ежен

• Жошының үлкен ұлы

• Ақ Орданың алғашқы иесі, негізін қалаушы

• XIII ғасырда Ақ Орда ұлысын басқарды

2) Ерзен хан (XIV ғ.)

• Оның кезінде қалалар мен ислам діні жақсы дамыды

• Мешіт-медреселер салуға көңіл бөлді

3) Мүбәрак-қожа

• Ислам дінін қолдаған хандардың бірі

• Өз ұлысын Алтын Ордадан дербес етуге тырысты

4) Ұрыс хан (Орыс хан) – ең белгілі билеушілердің бірі

• XIV ғасырдың 2-жартысында билік етті

• Ақ Орданы күшейткен атақты хан

• Сығанақты астана етті

• Алтын Орда тағына да таласқан

• Кейін Қазақ хандары Керей мен Жәнібек осы Ұрыс хан әулетінен тараған деп айтылады

5) Тоқтамыс

• Бастапқыда Ұрыс ханға қарсы шығып, кейін бөлек күш ретінде танылды

• Ақ Орда негізінде күшейіп, Алтын Орданы уақытша бағындырып, екі орданы біріктірген кезеңі болды

• Кейін Әмір Темірмен соғыста жеңіліске ұшырады

6) Барақ хан

• XV ғасырдың басында билік еткен

• Сырдария бойындағы қалалар үшін күресті

• Оның билігі әлсірегеннен кейін, Ақ Орданың орнына Керей мен Жәнібек бастаған Қазақ хандығының қалыптасуына жол ашылды.

Шаруашылығы

Ақ Ордада шаруашылық түрлері:

1) Мал шаруашылығы

• Негізгі кәсіп

• Далада көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы

• Жылқы, қой, түйе, сиыр өсірілді

• Көш жолдары, қыстау-жайлау жүйесі болды

2) Егіншілік

• Сырдария бойындағы қалалар мен ауылдарда

• Суармалы егіншілік дамыды

• Бидай, тары, арпа, бау-бақша, жүзім өсірілді

3) Қолөнер мен сауда

• Сығанақ, Отырар, Сауран сияқты қалаларда:

  • Зергерлік, ұсталық, қыш жасау, тері илеу, мата тоқу

• Ішкі саудамен бірге:

  • Ұлы Жібек жолы арқылы Қытай, Орта Азия, Иран, Русь, Қара теңіз маңы елдерімен сауда қатынастары болды.

Салық түрлері:

• Малдан, егіннен, саудадан алым-салықтар жиналып отырды.

Мәдениеті мен діні

Ислам дінінің таралуы

• Ақ Орда жерінде ислам діні кең тараған

• Халықтың көбі мұсылман болған

• Хандардың өзі де исламды қолдады (Ерзен, Мүбәрак-қожа, Ұрыс хан т.б.)

Нәтижесінде:

• Мешіттер, медреселер салынды

• Діни ғұламалар, қожа-молдалар ықпалы артты

• Араб жазуы мен түркі тіліндегі жазба дәстүр дамыды

Қалалық мәдениет

Сырдария бойындағы қалаларда:

• Білім, ғылым, дін орталықтары болды

• Қолөнер мен сауда дамыған, базарлы қалалар қалыптасты

• Түркі-ислам мәдениеті өркендеді

Саяси тарихы және әлсіреуі

Күшейген кезеңі

• XIV ғасырдың ортасы – Ұрыс хан тұсы

• Бұл кезде Ақ Орда Алтын Ордадан дербес, күшті мемлекет ретінде танылды

• Сырдария бойындағы қалалар үшін күрестер жүрді

Әлсіреу себептері

• Ішкі феодалдық қырқыстар

• Хан тағына талас

• Әмір Темірдің жорықтары (Тоқтамыс пен Темір арасындағы соғыстар)

• Көрші мемлекеттермен (Алтын Орда, Моғолстан, Темір мемлекеті) үздіксіз соғыстар

XV ғасырдың басында:

• Ақ Орда біртіндеп ыдырап, оның жерінде Әбілқайыр хандығы (Көшпелі өзбектер мемлекеті) мен болашақ Қазақ хандығы қалыптаса бастады.

Ақ Орданың Қазақ хандығы тарихындағы маңызы

Ақ Орданың қазақ тарихына әсері өте үлкен:

1. Этникалық негіз:

   • Ақ Орда жерінде өмір сүрген қыпшақ, арғын, найман, қоңырат, керей, қаңлы, дулат сияқты тайпалар кейін қазақ халқының негізгі құрамына енді.

2. Саяси негіз:

   • Ақ Ордадағы хандық билік дәстүрі, басқару жүйесі, әскери құрылымы кейін Қазақ хандығында жалғасын тапты.

   • Керей мен Жәнібек хандар – Ақ Орда билеушісі Ұрыс хан әулетінен.

3. Мәдени-діни негіз:

   • Ислам дінінің орнығуы, қала мәдениетінің дамуы, түркі-ислам өркениеті – қазақ қоғамының рухани негізін қалыптастырды.

Сондықтан мектеп тарихында Ақ Орда:
Қазақ хандығының тікелей алдындағы саяси-этникалық негіз болған мемлекет ретінде қарастырылады.